PROIZVODNJA I UPOTREBA ŠEĆERA

U većini država, proizvodnja šećera traži velika ulaganja. U Indiji i drugim azijskim državama, još postoje porodične i zanatske radionice u kojima se, pečenjem u širokim tepsijama, pravi šećer sličan karameli (naziva se ,,handsari,,). Dobijanje slatkog soka, presovanjem iz šećerne trske i difuzijom iz šećerne repe, prva je faza u proizvodnji šećera. Dobijeni sok (sirup), prečišćava se uklanjanjem koloidnih i obojenih materija – ,,svega što nije slatko,,. Kristalizacija je najdelakatnija operacija – sirup se uvodi u kotao za kuvanje, u kome se obavlja kristalizacija pod vakuumom. Tečni sirup prelazi u stanje čvrstih kristala, koji se talože po zidovima kotla i dobija se beli šećer – zvani ,,prva ruka,, (sadrži 99,8% čistog šećera).

Sledeći šećer, predstavlja ,,drugu ruku,, i šalje se na rafinisanje, dok se ,,treća ruka,, odnosi na melasu i žuti šećer. Melasa je gust sirup, koji ne može da se kristalizuje, bogat manje-više šećerom. Nekada nusproizvod, koji se koristio kao đubrivo, danas se prikuplja za ishranu stoke, ali se u nekim državama (pre svega u Indiji) koristi i za ljudsku ishranu. Melasa se može destilisati ili koristiti kao baza za dobijanje kvasca ili aminokiselina. Šećer dobijen tek posle prečišćavanja, isključivo je energetska namirnica, jer ne sadrži druge hranljive materije.

U energetskom bilansu prehrambenog sistema u svetu, šećer predstavlja 7% ukupnih kalorija po obroku, daleko iza žitarica (49,8%) ali ispred korenja i gomolja (5,1%). Potrošnja šećera i zaslađenih proizvoda, veća je u razvijenim državama nego u državama u razvoju. Šećer je namirnica, koja u isti mah daje energiju i pričinjava zadovoljstvo. Osetljivost na ukus šećera je urođena kod čoveka, dok se ostali ukusi, slani, kiseli ili gorki, stiču postepeno. Sladak ,,ukus šećera,, dugo je zadovoljavan svežim ili suvim voćem (koje sadrži glukozu, fruktozu i saharozu), ili medom (koji sadrži glukozu i levulozu). Prehrambeni šećer (stoni ili jestivi) namenjen je individualnoj potrošnji i industrijskom zaslađivanju namirnica i pića (,,skriveni šećer,, čiju količinu potrošač teško može da proceni).

Proizvođači šećera su veliki snabdevači prehrambenog kompleksa i pored tradicionalne upotrebe za namirnice, šećer ima i druge namene (u Brazilu se na bazi šećerne trske razvila industrija etanola, koja zadovoljava polovinu nacionalnih potreba za gorivom). U Evropi, veoma konkretne perspektive odnose se na proizvodnju alkohola-goriva, ili bioetanola, na osnovi šećerne repe, krompira ili žitarica. ,,Šećerohemija,, ili korišćenje šećera kao sirovine za finu hemijsku ili farmaceutsku industriju, predstavlja veliku nadu sutrašnjice.

PŠENICA

Uzgajala se još u neolitu i svaka od nekoliko civilizacija mediteranskog regiona, pripisivala je sebi zaslugu za prvo pojavljivanje pšenice na planeti (Egipćani, Grci, Rimljani…). Bilo kako bilo, tehnika uzgajanja je morala da evoluira tokom više milenijuma i trebalo je sačekati sredinu XX veka, da bi se videlo napredovanje primene agrotehnike u proizvodnji pšenice.

Učinak nije svuda u svetu, prvi pokazatelj koji omogućava da se vidi, ko su najveći proizvođači i izvoznici pšenice. Pšenica idalje važi za plemenitu žitaricu – ona je glavni sastojak hleba, testa i krupno mlevenog brašna (dobijenog od tvrde pšenice), mada se poslednjih decenija XX veka, u Zapadnoj Evropi ova velika žitarica, koristi i za prehranu životinja (u razmeri 2 do 3 puta većoj, od njene upotrebe u ishrani ljudi).

Ukupna proizvodnja pšenice u svetu, iznosi oko 600 Mt (krajem XX veka) i deli se na meku (95%) i tvrdu (5%) pšenicu. Grupa od pet država dominira svetskom ekonomijom pšenice – sa skromnim brojem stanovnika (1:8) proizvode 30% godišnje svetske pšenice i izvoze 93% godišnje razmene u svetu (što je, 17% njihove ukupne godišnje svetske proizvodnje). Među ovih pet velikih svetskih proizvođača pšenice, veći proizvođači su EU (15-18%) i SAD (11-12%) – oni zajedno proizvode 27-29% godišnje svetske proizvodnje pšenice (sa 11% svetskog stanovništva). Ostala tri proizvođača imaju mali broj stanovnika (1,4% svetskog stanovništva) i proizvode manje od 10% godišnje svetske proizvodnje pšenice (Kanada – 4%, Australija 3-4% i Argentina 2-2,5%). Mada su zadnje decenije SAD smanjile izvoz (za 30-40%), idalje su svetski lideri u izvozu pšenice (30% godišnjeg izvoza pšenice), daleko ispred EU (15% godišnjeg izvoza pšenice), ispred koje se ponekad nađu tri ostale vodeće države – Kanada (16-22% godišnjeg izvoza pšenice), Australija (16-17% godišnjeg izvoza pšenice) i Argentina (koja malo zaostaje sa 8-10% godišnjeg izvoza pšenice, ali ima velike mogućnosti za brz godišnji rast proizvodnje pšenice oko 3%). Zadnje decenije XX veka, tri mala svetska proizvođača su realizovala samo 29% svetskog izvoza pšenice, u odnosu na dva veća svetska proizvođača, koji su zajedno realizovali 62% svetskog izvoza pšenice, dok je na kraju iste decenije XX veka, rezultat između malih i velikih proizvođača u izvozu svetske pšenice, jednak.

U ovoj evoluciji poljoprivredni prostor podstiče države koje ga poseduju, da se zadovolje slabijim učinkom po jedinici prostora. U EU, Francuska je na prvom mestu u međunarodnoj trgovini pšeniciom (kako u prodaji u okviru same EU, tako i u prodaji drugim državama – sa 50% izvoza EU). Kina nije veliki izvoznik, iako je najveći svetski proizvođač pšenice (18-20% godišnje svetske proizvodnje pšenice), ispred EU i SAD, kao što nisu ni Indija, ni Rusija (koje su po proizvodnji između EU i SAD i zajedno proizvode 41-45% godišnje svetske proizvodnje pšenice). Ove tri velike svetske države, zauzimaju zanemarljivo mesto na međunarodnom tržištu izvoza pšenice, zato što imaju 42% svetskog stanovništva, koje moraju nahraniti.

ŽITARICE

Tri velike žitarice dominiraju svetskom proizvodnjom (85% svih žitarica – pšenica, pirinač i kukuruz). Proizvodnja svake od ovih namirnica približava se količini od 600 Mt (miliona tona). Od 250 Mt žitarica, koje se svake godine iznose na tržište, pšenica je na prvom mestu sa 110 Mt, ispred kukuruza sa 74 Mt i pirinča sa 24 Mt. Malim žitaricama je ograničena proizvodnja na 15% od ukupne svetske proizvodnje. Ječam je prema proizvodnji i obimu razmene (10% godišnjeg obima proizvodnje), najznačajnija mala žitarica (blizu 50% proizvodnje malih žitarica). Grupa sirak-proso, predstavlja trećinu malih žitarica (10% godišnjeg obima proizvodnje, odlazi na međunarodno tržište). Uloga zobi i raži u međunarodnoj proizvodnji i razmeni, mnogo je skromnija danas. Slabo u svetskim okvirima, mesto malih žitarica u ljudskoj ishrani, u nekim zonama svete je veoma značajno (npr. U Nigeriji su ,,sekundarne žitarice,, deset puta više prisutnije u obroku od pšenice i pirinča). Zob je svuda u svetu, kad ga ima, privilegovana žitarica za konjsku ishranu.

Evolucija proizvodnje žitarica, praćena je s interesom zbog njene uloge u ljudskoj ishrani. Poslednje letine 90-ih godina XX veka, imale su pozitivan bilans – proizvodnja je bila nešto malo veća od potrošnje. Postojala je mogućnost da se naprave zalihe žita (oko 280 Mt raznih žitarica i 120 Mt samo pšenice), ali su cene počele da padaju, zbog sve veće ponude država – izvoznika i zbog sve manje potražnje država – uvoznika (koje su zadovoljile potrebe ili su bez potrebnih materijalnih sredstava). Na nivou planete, proizvodnja žitarica po stanovniku iznosi u proseku 350 kg/godišnje. Problem gladi nije u proizvodnji, nego u preraspodeli žitarica.

BILJKE BOGATE PROTEINIMA

U primarnoj biomasi, razlikuju se mahunaste biljke, koje se uglavnom koriste u neposrednoj ljudskoj ishrani, kao i druge vrste iz različitih familija (mahunaste biljke za lebleblije i soju, biljke složenih cvetova za suncokret, krstašice za uljanu repicu), koje imaju opšti naziv ,,uljarice,, zato što sadrže ulje, ali su i proteinske biljke, jer je ostatak u zrnu, posle ekstrakcije ulja, bogat proteinima.

Zrno uljane repice, dva puta je bogatije mastima nego proteinima, dok je zrno soje, dva puta bogatije proteinima nego mastima. Unošenje zrna uljarica neposredno u hranu stanovništva, veoma je značajno u svim državama, koje ne mogu da dođu do morskih proteina ili koje imaju slabu stočnu proizvodnju (Ruanda i Burundi – njihovo unošenje iznosi 45% od obroka u proteinima, Uganda – 25%, Haiti – 20%, Indija – 14%). Svetski godišnji prosek iznosi 10 kg/stanovniku i ne povećava se.

Grupa materija bogatih proteinima, namenjenih uglavnom stočnoj hrani i posredno ljudskoj hrani, od izuzetno je velikog geostrateškog značaja. Svetski godišnji prosek je skroman i iznosi 30 kg/stanovniku (prosek se povećava, ali potražnja još brže, posebno u azijskim državama u razvoju). Ova grupa materija je veoma koncentrisana – u četiri države (SAD, Brazil, Argentina i Kina – samo prve tri države intervenišu na tržištu, kao isporučioci). Jedan deo problema, rešiće se u prve tri države, daljim radom na razvoju proizvodnje – biotehnološkim ili hemijskim putem.